«Ibatyr» жобасының кейіпкері – жас ғалым, Түркістан облысы “Жастар ресурстық орталығының басшысы Амалбек Өміртай.
Қарашаш Есенбай: Амалбек, әңгімені балалық шаққа саяхаттан бастасақ. Балалық дегенде ойыңызға қандай оқиғалар келеді?
Амалбек Өміртай: Қазақтың әрбір әулетінде тұңғыш немере атасы мен әжесінің бауырында болады ғой. Мен де солай ата-әжемнің қолында өстім. Балалық дегенде, ата-әжем, ата-бабам мекен еткен Қазығұрт тауы, таңертең өріске кетіп бара жатқан төрт түлік, қазанда қайнап жатқан сүттің иісі, кешке келген малды түгендеу, ауылдың әңгімелері, аспандағы жұлдыздарға қарап, атасын тыңдап жатқан баланы елестетемін. Атам білімді, оқыған азамат еді. Кішкентайымыздан аңыз-ертегі мен аспан және жұлдыздар әлемі туралы әңгімелерді бойымызға сіңіріп, әдебиет әлеміне саяхат жасайтынбыз.
Қарашаш Есенбай: Сіздің көп сұқбаттарыңызда «Оқымыстылар отбасынан шыққан» деп қысқа қайырады екен. Осы жолы тарқатып айтайықшы, қандай отбасында тәлім алдыңыз?
Амалбек Өміртай: Атам – профессор, қазіргі Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік педагогика университетінің филология факультеті деканы болып қызмет істеген, білімді кісі болды. Оның жолдастары да жазушылар мен ғылым жолындағы адамдар еді. Атам мені үнемі қасында алып жүретін, солардың әңгімесін тыңдадып, баталарын алдыратын. Жұрт «Өміртайдың қасынан тастамайтын Амалбегі» деп айтатын. Ал әжем бастауыш сынып мұғалімі еді. Ауылдағы барлық бала менің әжемнің тәрбиесін алған. Ауылымызда «Әнгір ата» деген кітапхана бар еді, ол қазір де жұмыс істеп тұр. Кішкентай ауыл болса да, кітап қорына өте бай. Сол кітапхананы байыту жолында әулетіміз де үлес қосқан. Осыдан кейін шығар, жаңа өзіңіз айтқандай «Оқымыстылар отбасынан шыққан» деген ой қалыптасқаны (күліп). Өкінішке қарай, ол кісілер өмірден ерте қайтты.
Әкем – мұнай саласында қызмет істейді әрі өлең шығаратын ақындығы бар кісі. Ақындық – қанмен келетін өнер сияқты. Өміртай атамыздың 20 жасында соғысқа аттанып, қайта оралмаған Құдайқұл есімді бауыры болған екен. Сол кісінің артында 16 қалың дәптер болатын өлең қалған, кейін 90-шы жылдары «Кім өмірді мендей сүйсе» деген атпен кітап болып, жарық көрген. Құдайқұл атамыз Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқановтармен хат жазысып тұрған. Өз атам да проза, поэзия жазатын кісі еді. Әкем де солай өлең жазады, осы кезге дейін 5 кітабы жарық көрген. Жасы елуден асса да спортты серік еткен белсенді және кітапқұмар азамат. Анам да кітапқұмар адам, өзі Қазақ Ұлттық Университетінде Шығыстану факультеті ашылған кезде араб тілі мамандығына оқуға түскен. Кейін Шымкентке оралып, мұғалім болды. Менің замандас достарым да анамнан білім алды, олар маған «Анаң әдебиет сабағын өткенде бір жылап, бір күліп отырамыз. Шығарманы жан дүниесімен түсіндіреді» деп айтатын. Өйткені анам ұстаздыққа жүрегімен берілген адам. Бірақ өмірінің көп бөлігін балаларына, бізге арнады. Бізді қарапайым әрі парасаттылық құндылықтарына баулып өсірді.
Қарашаш Есенбай: Қарап отырсам, шығармашыл ортада өскенсіз. Мамандық таңдауда әлемдік экономика саласына баруға не түрткі болды?
Амалбек Өміртай: Менің үйімде бәрі кітап құмар, үлкен кітапханамыз бар. Өзім бала кезде қазақ әдебиетін көп оқысам, кейін әлем әдебиетіне қызығушылығым артты. Көп мектеп ауыстырдым, әлеуметтік жағдайы қарапайым отбасынан шығып, әлеуметтік жағдайы жақсы балалары оқитын мектепте, дарынды балаларға арналған және жалпы орта мектепте де оқыдым. Әртүрлі мектептерде оқығанымды ешкімнен қалыспауға тырысып, бәсекелестікпен оқитынмын. Солай мектепті «Алтын белгіге» тәмамдадым. Оқу бітірген кезде менде кез келген мамандыққа түсуге мүмкіндік болды, бірақ мен өзімді басқа мамандықтарға «қимадым» десем болады (күліп).
Ал «Әлемдік эконимика» саласын жүрекпен таңдадым. Өйткені маған бір салада шектелмейтін, мұхиттай терең мамандық қажет болды. «Дүние жүзіндегі шектеулі ресурстармен шексіз адамдардың қажеттілігін қалай қамтамасыз етеміз?» деген сұрақтың жауабын табу үшін осы мамандыққа оқуға түстім. Бұл сала – экономика, дипломатия және философиямен тығыз байланысты. Мамандық таңдаудан шатасқан жоқпын, 2017 жылы магистратурасын, осы жылы доктарантурасын бітіріп жатырмын.
Қарашаш Есенбай: Осы саланың әсіресе қай дүниелеріне көбірек зерттеу жасадыңыз?
Амалбек Өміртай: Қазақстан – өте жас, ал мемлекет болғанына мыңдаған жылдар болған елдер көп. Сол әлемдік қауымдастықта Қазақстан алғы жылжу үшін экономикалық заңдылықтарға белгілі бір деңгейде бағынады. Сол заңдылықтарды сақтап, геосаясатты ескере отырып біз қай салаға мән береміз, мемлекетіміз қандай тәуекелге бара алады деген тақырыптар да зерттеулер жаздым. Бізде саяси экономистер өте аз, тек бірнеше адамдардың атын ғана атай аламыз. Солардың бірігейі – ғалым, профессор Раушан Елемесов. Ол кісінің жетекшілігімен докторлық диссертациямды жаздым.
Қарашаш Есенбай: Сіздің «Оксфорд экономика сөздігі» еңбегін аударуға үлес қосқаныңызды білемін. Осы кітаптың маңызына тоқтала кетсек.
Амалбек Өміртай: «Рухани жаңғыру» жобасы аясында, біршама кітаптар аударылды. Ол кезде ҚазҰУ-де оқытушы болып жұмыс істеп жүр едім, аударма жасауға ұсыныс жасады. «Оксфор экономика сөздігі» – экономика ғылымының қасиетті кітабы. Ғылым қазақ тілінде сөйлей бастады, бұл – бірінші кезекте тілге құрмет. Сапалы кадр дайындағымыз келсе, беретін білім заманауи, халықаралық стандартқа сай болуымен қатар, ұлттық тұрғы жағынан да ескеруіміз керек. Сондықтан, бұл аударманың шығуына шын жүректен үлес қостым. Үш аудармашы болып жазып шықтық.
Қарашаш Есенбай: Экономика саласында мені мазалайтын бір сұрақ. Бізде экономистер өте көп, бірақ сарапшы экономист табу қиын. Бұған не себеп деп ойлайсыз?
Амалбек Өміртай: Иә, экономист көп екені рас. Кез келген мекемеде бір-бір экономист бар ғой. Бірақ, сарапшы экономист аз деп айта алмаймын. Тек бізде БАҚ арқылы атқарылатын жұмысқа шынайы мамандар көп тартыла бермейді. Оған ақпараттық қолдау жеткіліксіздігі мен елдегі ғылымға көңіл бөлудің аздығы себеп болып отырғандай. Дамыған мемлекеттерде ішкі өнімнің 3-4 пайызы ғылымға бөлінеді, ал ол көрсеткіш бізде бір пайызға да жетпейді. Осыдан-ақ ғылымға деген көңілді аңғаруға болады. Одан кейін сарапшы деңгейдегі эксперт қалыптастыратын мектептер аз, тіпті жоқ десек болады. Жекелеген азаматтар ғана сарапшы ретінде өздерін қоғамға танытып жүр. Одан бұл кеңістіктің бос екенін аңғару қиын емес, әсіресе қазақ тілді сарапшылар аз.
Қарашаш Есенбай: Өзіңіз жас ғалым ретінде, ғылымды дамытудың қандай үш негізгі жолын ұсынасыз?
Амалбек Өміртай: Бірінші кезекте – ғылымға бейімі бар жастармен мектеп, университет кезінен байланыс орнату керек. Өйткені, тұрмыстың қамы ондай азаматтарды ғылымнан алыстатып жатыр. Екіншіден, қазақ ғылымының мектебі қалыптасуы керек. Үшіншіден, ұмтылыс керек. Мысалы, қазақтар мерседесті жақсы айдағанымен, оны шығарған ұлт бола алмайды ғой?! Сондықтан бізде өзіндік дүниелер керек.
Қарашаш Есенбай: Сөзіңізде тіршілік қамы ғалымдарға мүмкіндік бермей қоятынын айттыңыз. Өзіңіздің қазіргі қызметіңіз де сізді ғылымнан алыстатпай ма?
Амалбек Өміртай: Әлемдік экономика ғылымы – өте үлкен кеңістік және ол әлеуметтік ғылымдарға өте жақын. Тікелей жастармен жұмыс істеп жатқандықтан, менің саламмен байланысты жерлері көп. Керісінше, өз саламда тәжірибелік жұмыста жүргендеймін.
Қарашаш Есенбай: Жастармен жұмыс істеп жатсыз және өзіңіз де жастар санатындасыз. Замандастарыңыздың саяси сауатын, ақпаратты талдай алу деңгейін қандай баллдық шкаламен өлшеген болар едіңіз?
Амалбек Өміртай: Нақты шкалаға салу қиын. Жастарда талпыныс болғанымен, ұсыныс жоқ. Ақпараттармен жұмыс істеуі қиын, өйткені фильтр жоқ. Ал, ондай фильтрді мектепте қалыптастыру керек.
Қарашаш Есенбай: Меніңше, қазіргі жас жігіттердің көбі ғылым, спорт қуғаннан тойда жүруді артық көретін сияқты. Оған әнші мен асабаның көптігін мысал ете аламыз. Бұған нендей себептер бар деп ойлайсыз?
Амалбек Өміртай: Сырт көзге солай көрінетін шығар, бірақ оның да жөні бар. Оңтүстік халқы тойшыл болғаннан кейін, жиған-тергенін соған шашады. Экономикада «көлеңкелі нарық» дейміз, осы салада табыс табу жеңіл. Бірақ пандемия кезеңі тойдың қажет емес екенін, бізге модернизация, өзгеріс керек екенін көрсеткендей болды.
Қарашаш Есенбай: «Тойшыл халық» дегеннен туады, қазір тойға тыйым салынды және бес жылға дейін жалғастыруды ұсынып жатқандар бар. Сіз экономист ретінде қалай ойлайсыз, бұл қаншалықты дұрыс пікір?
Амалбек Өміртай: Бұл тақырыпта көп ойланамын, экономикада «жинақ» деген ұғым бар, ал біздің “жинақ” тойға жасалады.
Сөздің шыны керек, тойға тыйым салу оңай, бірақ ысырапшылдық деген сылтаумен жабу – ақымақтық.. Бұрынғы кезеңдегі құрылымда той жасау, салт-дәстүр халықтың экономикалық қажеттілігін қамтамасыз етуге бағытталған іс-шара болған. Мысалы, «бесік той» рәсімін алайық, жас отбасының тұңғышына нағашылары керек-жарағын алып келеді. Адам деген қамқорлықты қажет етеді ғой, сондықтан бір замандарда кішкентай туған нәрестенің адам болып қалыптасып кетуіне ол дүниелердің әсері болған. Барлық тойлардың түпкі мағынасында адамның қалыптасуына, тұрмысқа ілесуіне деген қамқорлық жатыр. Ал қазір тойға тыйым салса, оның орнын алмастыра алатын ұсыныс айтуы керек. Той тек отшашудан ғана тұрмайды, онда қаншама жоралғыдан өзге еңбек бар. Той – қаншама халықты асырап келді, ондағы әрбір қызмет етуші бір үйдің асыраушысы. Дәл қазір оларды жұмылдыратын жұмыс орны бар ма? Осы мәселелерді шешетін механизм керек.
Қарашаш Есенбай: Бұл дүниелер де уақытымен өз шешімін табар. Амалбек, әңгіме соңындағы бір сұрақ. Жоғарыда да ата-анаңызды жекелей суреттедіңіз ғой, өзіңіз сол суреттің қайсысына ұқсайсыз?
Амалбек Өміртай: (Ойланып)… адамдар отасып, бірге болғаннан кейін бір-біріне ұқсайтын сияқты. Менің болмыс бітімімде екеуіне де ұқсас белгілер бар. Атадан, анадан балаға мирас болып берілетін қасиеттердің бәрі бойымда бар.
Қарашаш Есенбай. Бойға жиған дүниеңізбен халыққа береріңіз көп болсын! Сұқбатыңызға рақмет!
Фото: Жеке мұрағаттан